Капитал: Како Шведска ги регулира медиумите?

Се што политичарите зборуваат, пишуваат или дискутираат е јавно и секој има право да биде информиран за тоа, освен ако се работи за информација која би била на штета на државната безбедност. Вака на кратко може да се опише законот за слобода на медиумите и слободата на изразување во Шведска. Капитал ви пренесува како функционира системот таму, која е заштита што ја добиваат новинарите и што значи да се биде истражувач во оваа, за многумина „досадна“ земја за новинари.

Шведска веројатно е земјата која скоро и без исклучок се зема за пример кога се сака да се посочи дека одредена работа добро функционира или е добро завршена. Општиот впечаток на секој што поминал доволно време во оваа држава и видел како функционира овој систем, е дека освен за времето, Швеѓаните и немаат на што друго да се жалат.

Неодамна во оваа скандинавска земја се одржа тренинг програма за новинари од Западен Балкан на тема слобода на говорот и слобода на медиумите на која свое учество имаше и Капитал. Секако, не треба ниту да се посочува зошто токму тука, ако се знае дека Шведска е меѓу земјите кои речиси на сите, па и кога станува збор на листите за слобода на медиуми, се наоѓа на врвот.

Ваквата слобода се должи на многу нешта. Но, ако зборувате со луѓето упатени во новинарството и медиумската сфера, првата асоцијација за ова право ја бараат во законот, стар повеќе од два века,  донесен уште во далечната 1766 година, со кој цензурата беше веднаш забранета, а слободата на медиумите гарантирана.

Овој закон, кој ја прави Шведска пионер во адресирањето и почитувањето на слободата на изразување, Швеѓаните наједноставно го опишуваат преку дефиницијата- „се што политичарите зборуваат, пишуваат или дискутираат е јавно и секој има право да биде информиран за тоа“.

Гарантот за слободата на медиумите освен што почива на овој стар запис, исто така е регулиран и од Актот за слобода на медиуми и Актот за слобода на изразување.

Кога станува збор за рестрикција, пак, забраните за нешто да се пишува или објавува се речиси минимални.  Тие се групирани во две групи: недозволено изразување и недозволена публикација.

Во недозволено изразување тие подразбираат клевета, говор на омраза и поттикнување на омраза.

Додека во недозволена публикација  подразбираат шпионажа, публикација која оди на штета на безбедноста на државата како и откривање на државна тајна.

Доколку станува збор за повреда на слободата на медиум или изразување, заштита најчесто следи автоматски. Здруженијата веднаш реагираат.  Доколку новинарот, пак, смета дека е нарушено неговото право за изразување, веднаш може да се обрати на суд, за кој новинарите се убедени дека одлучува правично. Новинарите таму велат дека случаите на суд се реткост.

Како работат медиумите во Шведска?

Во рамките на дводневната обука во Стокхолм, имавме можност да ја посетиме информативната агенција ТТ и  јавниот сервис , односно радиото и телевизијата кои се во сопственост на државата.

Освен воодушевувачкиот поглед кој го имаат колегите новинари во информативната агенција ТТ(поглед кон балтичкото море), она што е каркатеристично за агенцијата  е дека таа е во приватна сопственост. Оваа агенција датира од 1920 и во моментот е единствената информативна агенција во оваа земја. Таму сега работат речиси 400 новинари. Освен со навремено и професионално информирање, како доста силна страна го сметаат фактот што продуцираат професионални фотографии, видеа, графици како и специјални додатоци за компании и магазини.

За разлика од информативната агенција, јавниот сервис, кој вклучува радио и телевизија е во сопственост на државата.

Овој сервис се финансира од радиодифузната такса која ја плаќаат граѓаните, а од притисоците се брани со договор кој го има потпишано со државата. Ова подразбира ослободување од секакви притисоци не само од политичарите, туку и од компаниите и другите лоби групи.

И во радиото и во телевизијата како назамислив го сметаат обидот за било каков притисок врз новинар или самиот медиум од било која од погоре наведените групи.

Потврда за тоа, велат тие, е фактот што токму јавниот сервис не само што е меѓу водечките најгледани и најслушани телевизии односно радија, туку е и сервис на кој граѓаните најмногу му веруваат.

Во Шведска партиите немаат пари да се рекламираат ?!

Во услови на владеење на правото и функционирање на системот, заобиколување на правдата и институциите мислевме дека ќе најдеме барем во однесувањето на политичарите спрема медиумите и новинарите.

Навикнати на разните примери за притисоци кои се случуваат во нашите држави, ги прашавме тамошните новинари и уредници за односот меѓу партиите и медиумите. Како политичарите се однесуваат спрема медиумите и како партиите  ги користат медиумите особено во време на кампања и избори?

Приказната во Шведска е следна. Речиси секој медиум е политички определен. Не во поддршка на политичка партија, туку идеологија. Социјадемократија, либерализам , социјализам… Освен во делот на коментарите, во кои најчесто се обраќаат уредниците и каде може да се сретне пофалба или критика за одредени политичка одлука, во останатиот дел од весникот се известува професионално и избалансирано според етичките и професионални новинарски стандарди.

Најчестите и најактуелни теми со кои се „преплавени“ тамошните весници се заштита на околината, правата на животните, социјалните права како и спортот.  За разлика од кај нас каде се се врти околу политиката. Но тоа воопшто не дава за право да се заклучи дека Швеѓаните не ги интересира политиката или дека се политички незаинтересирани и неписмени. Доволно е да се погледне излезноста на изборите, за да се сфати дека граѓаните сепак знаат и сакаат да изберат кој и како ќе ги носи одлуките во нивно име.

Дури 90% од луѓето во оваа држава со право на глас излегуваат на избори. Тие силно веруваат дека нивниот глас може да направи промена. Политички фалсификати и местење избори се целосно „аут“ од речникот на шведскиот граѓанин. Од друга страна пак, политичарите воопшто и не се дрзнуваат да направат било какво „поматување“ знаејќи дека следниот пат граѓанинот ќе го казни за таквото однесување.

Во поглед на скандалите со политичките притисоци за кои се почесто се пишува на Балканот, се заинтересиравме како тоа се регулира во оваа држава. Неколку од панелистите кои ги натеравме да  посочат таков пример и какви биле последиците од тоа, по неколку минути размислување дадоа ист одговор- „не можеме да се сетиме на таков пример“.

Во однос на предизборните кампањи пак, обраќањето на политичарите најчесто се прави преку ТВ дебати. Митингување по плоштади или пак интегрално емитување од секојдневните обраќања на политичарите по медиумите воопшто нема.

Рекламите по печатените и електронските медиуми исто така изостануваат  или се минимални. На прашањето зошто е тоа така, тие одговараат „партиите немаат пари да си дозволат реклами“ (?!). Примерите за големите попусти што медиумите им ги даваат на политичарите, карактеристична пракса кај нас, таму беа дочекани со неверување.

Токму ваквите услови кои ги нуди Шведска за новинарите се и причината поради која многу новинари од другите земји се одлучуваат да ги објават своите стории во овие весници, или преку овие држави да дојдат до документи кои им се нив потребни. Законот за слобода на изразува и медиумите, во најголема важи како за домашните, така и за странските новинари.

Извор: Капитал